GminaGolub-Dobrzyń

Na terenie gminy stosunkowo licznie reprezentowane są zabytki architektury, które można podzielić na zabytki architektury świeckiej i sakralnej. Najcenniejszymi obiektami sztuki są te ostatnie. Mowa tu przede wszystkim o trzech wiejskich świątyniach katolickich w Ostrowitem, Wrockach i Nowogrodzie i jednym, nieczynnym obecnie obiekcie sakralnym użytkowanym do 1945 r. przez gminę ewangelicką we wsi Ostrowite.
Najwyższą klasę i wartość posiadają katolickie świątynie w dwu pierwszych z wymienionych miejscowości, gdyż zbudowano je w dobie średniowiecza (koniec XIII w.).

Kościół p. w. św. Magdaleny w Ostrowitem wzniesiona z kamienia pochodzi z ok. 1300 r. uległ przekształceniu w stylu późnego renesansu polskiego na przełomie XVI i XVII w. Wieża kościelna w wyniku przebudowy otrzymała ażurową attykę, zaś gotyckie szczyty typu schodkowego zastąpiono arkadkowymi późnorenesansowymi.

Drugi średniowieczny obiekt to kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina we Wrockach – wyjątkowo okazały jak na świątynię wiejską – uległ rozbudowie w poł. XIV w. o trójboczne prezbiterium oraz na pocz. XV w. o część wieżową i jedno przęsło nawy.
Żadne dostępne materiały archiwalne nie informują, kiedy rozpoczęto budowę kościoła we Wrockach. Jego najstarszą częścią jest nawa zbudowana pod koniec XIII w. W I poł. XIV w. dobudowano do niej, od wschodniej strony trójboczne ceglane prezbiterium. Ostatnim etapem budowy było wzniesienie na początku XV w., od zachodu, ciężkiej, masywnej wieży. Kościół wzniesiono z kamienia oraz z glazurowanej cegły, zwanej zendrówką, w stylu gotyckim.
Wystrój wnętrza świątyni w większości pochodzi z okresu baroku (XVII - XVIII w.). Stanowi go ołtarz główny (z ok. 1700 r.) z rzeźbami patrona kościoła św. Marcina oraz Grzegorza Wielkiego i dwóch, nierozpoznanych, świętych.

Kościół parafialny we wsi Nowogród to neogotycki kościół murowany z czerwonej palonej cegły pochodzącyi z początku XX w. Oddano go do użytku w sześć lat po rozpoczęciu budowy (1906). Poprzednia świątynia była budowlą drewnianą, która przepadła na zawsze w dniu 4 lutego 1899 r. w trakcie przypadkowego pożaru spowodowanego nieumyślnym zaniedbaniem sługi kościelnego.

Kościół ewangelicki w Ostrowitem  wraz z pastoratem, obecnie pozbawiony swego pierwotnego wyposażenia i w złym stanie technicznym, wzniesiono w stylu neobarokowym po parcelacji byłej majętności ostrowickiej pomiędzy majem 1907 a styczniem 1908 r. dla napływowych - w większości z rosyjskiego Wołynia - kolonistów niemieckich wyznania ewangelickiego. Bezpośrednio do kościoła przylegają zabytkowe budynki mieszkalne i gospodarcze pastora i jego rodziny.

Z budownictwa świeckiego wyróżniają się na tle wiejskiego budownictwa chłopskiego zespoły podworsko-folwarczno-parkowe, budynki użyteczności publicznej (szkoły, dworce, straże pożarne, przytułki i szpitale), obiekty wiejskiej architektury przemysłowej oraz zabytkowe zabudowy wsi. Do obecnej chwili przetrwało w okrojonej postaci ok. dwanaście zabytkowych zespołów podworsko-folwarczno-parkowych. Centralnymi obiektami były w nich murowane dwory, rzadziej pałace. W większości są to murowane budynki dworskie pochodzące z II połowy XIX w., wznoszone sukcesywnie na miejscu poprzednich drewnianych. Charakteryzują się prostą, prostokątną, jednopiętrową bryłą i oszczędną formą, nawiązującą do form klasycyzmu.

Najciekawszym obiektem architektury dworskiej na terenie gminy jest odrestaurowany niedawno pałac w Sokołowie, zbudowany w latach sześćdziesiątych XIX w. Zasługuje on na uwagę ze względu na ciekawą, niesztampową realizację bryły oraz zastosowane zewnętrzne, nawiązujące do form klasycystycznych, ozdoby. Ciekawy jest, choć w mniejszym stopniu, raczej ze względu na swój monumentalizm, pałac w Ostrowitem.

Na terenie gminy zachowalo się wiele budowli świeckich o charakterze publicznym, wśród których na czolo wysuwają się zabytkowe szkoły w Cieszynach, Hamrze, Lisewie, Pląchotach, Wrockach, Podzamku Golubskim pochodzące w większości z końca XIX i pierwszej połowy XX w. oraz wzniesione w latach 1899-1900, trzy zabytkowe stacje kolejowe z infrastrukturą w Gałczewku, Ostrowitem i Wrockach. W tej ostatniej miejscowości na uwagę zasługuje zachowana obok dworca ośmioboczna kolejowa wieża ciśnień. Rzadkim obiektem w architekturze wiejskiej w tej ostatniej wsi jest pochodzący z II połowy XIX wieku szpital (zwany przez miejscowych mieszkańców „szpitalką”), na którego założenie na początku XVII w. pozwoliła siostra króla Zygmunta III Wazy, starościna golubska i brodnicka, królewna Anna Wazówna.

Z powodu przebiegającej na Drwęcy granicy dwóch zaborów pruskiego i rosyjskiego powstawały wzdłuż jej biegu w kilkukilometrowych odstępach strażnice i urzędy celne, zabezpieczające ją przed liczną kontrabandą przemytników wykorzystujących różnicę w cenach w obu zaborach.
Ważną rolę w polskim krajobrazie kulturowym pełnią, stojące na miedzach, na rozstajach dróg, wśród pól lub też w otoczeniu starych drzew, często zabytkowe, kapliczki oraz figury i krzyże przydrożne. Wyjątkowo okrutnie z nimi obszedł się los podczas ostatniej wojny światowej. Uległy one wówczas w większości bezpowrotnej zagładzie, a warto wspomnieć, że każda wieś miała w swych granicach przynajmniej jeden obiekt tego typu. W większości przypadków zostały one odbudowane po wojnie.

Na terenie gminy Golub-Dobrzyń udało się zlokalizować 7 nieczynnych obecnie, opuszczonych i w większości już zdewastowanych cmentarzy ewangelickich, z których najstarszy, założony jeszcze pod koniec XVIII w., znajduje się w miejscowości Józefat. Inne miejsca wiecznego pochówku w większości pochodzą z II poł. XIX w. i pocz. XX w.: w Kolonii Lipnicy, w Sokoligórze na granicy z miejscowościami Gaj i Gałczewko, Skępsku, Podzamku Golubskim (włączony obecnie wraz z zespołem dworsko-folwarczno-parkowym w obręb miasta Golubia-Dobrzynia), Pląchotach, Ostrowitem.